معرفی کتاب خلاصة التجارب اثر بهاالدوله رازی
(معرفی کتب طب سنتی ایران)
« خلاصة التجارب»، به زبان فارسى، از مهمترین نگاشته هاى طبى ایرانیان است که بازگوکننده وضعیت و سطح علمى دانش پزشکى در دوران صفویه است. این کتاب، توسط بهاء الدوله رازى تألیف شده است.
بهاالدوله رازی در مقدمه مى نویسد:« حمد بلااحصا حکیمى را که به کمال حکمت و وفور عنایت و قدرت ماهیت، اشرف انسانى را از خزانه جود خلعت وجود پوشانید... اما بعد، چنین معروض دارد خادم الفقراء المله، بهاء الدوله- هداه الله تعالى- که چون کلام حضرت سید الانام علیه التحیة و السلام که:« من کتم علماً نافعاً الجمه الله تعالى یوم القیامة بلجام من النار»، امر بود به اظهار علمى نافع مر دین و مر بدن را و این بیچاره را بعضى از تجارب طبى که مشتمل بر فوائد بدنى حاصل بود، لازم نمود آن را اطاعة لامره الاعلى و فوزاً بتلک السعادة فى الآخرة و الاولى مثبت نمود، فلهذا اشتغال سالک این رساله موسومه به« خلاصة التجارب»، در اوان سنه سبع و تسعمائة، در مسکن طرشت من قرى راز اتفاق افتاد».
ساختار
کتاب، مشتمل بر 25 باب است.
گزارش محتوا
موضوع بابهاى کتاب، به ترتیب چنین است:
اطلاعاتى کلى در باره بهداشت( حفظ الصحة) و رفع بیمارىها؛
بیان چگونگى بهداشت و بهداشت کودکان و پیران؛
بیان تدبیر تندرستى و آنچه که بدن به آن نیاز دارد تا فرد تندرست بماند؛
اقسام بیمارىها، انواع تبها و معالجه آنها؛
بیمارىهاى حصبه، آبله، جذام و سرماخوردگى و غیره؛
سموم و کوفتگى؛
امراض دِماغى؛
حالتهاى چشم و بیمارىهاى آن؛
گوش و ترکیب قوه شنوایى و مرضهاى آن؛
بینى؛
دهان؛
حلق؛
دل( قلب)؛
مرى؛
معده؛
جگر و مراره؛
سپرز؛
رودهها؛
مقعد؛
گُرده( کلیه)؛
مثانه؛
آلات تناسلى؛
احوال توالد و تناسل و پستان؛
پشت و مفصل و پاها و بیمارىهاى هریک از آنها؛
سموم و ادویه زیانآور؛
حیوانات سمى؛
قرابادین( داروهاى ترکیبى)؛
اصطلاحات داروسازى و اوزان ویژه آن.
در هر مورد از این بابها، نویسنده وظایف الاعضاى دستگاههاى بدن، سبب بیمارىها، نشانه ها و درمان هاى آنها و خصوصاً تجربه هاى شخصى خود را آورده است.
نویسنده در بسیارى از موارد به شرح و گزارش معالجات خود، پدرش و دیگر پزشکان پرداخته است و بارها از پزشکان بزرگ گذشته چون بقراط، جالینوس، ثابت بن قرّه، رازى، ابن سینا، سید اسماعیل جرجانى و نیز پزشکان ماهر هم عصر خویش نام برده است. از معالجات یک پزشک هندى نیز یاد کرده که گواه تأثیر پزشکى هندى در آثار اوست.
« خلاصة التجارب»، از جنبه تجربیات و مشاهدات پزشکى، بسیار باارزش و قابل مقایسه با تجربیات پزشکى محمد بن زکریاى رازى است( تاریخ دامپزشکى و پزشکى ایران، ج 2، ص 496). بهاء الدوله علاوه بر تجربیات شخصى در درمانها، ابداعاتى در داروسازى نیز داشته و گاهى بعد از توضیح یک داروى ترکیبى، یادآورى کرده است که« این ترکیب از مخترعات مصنف است».
« خلاصة التجارب» اگرچه از نظر گستردگى مباحث و شیوایى بیان، به« ذخیره خوارزمشاهى» نمىرسد، از نظر اتکاء بر تجربیات شخصى و نوآورى، از آن برتر است.
این کتاب، از مآخذ مهم طب در دوره صفویه و از بهترین متون درسى پزشکى کهن جهان است( طب در دوره صفویه، صفحه دوازده). در« خلاصة التجارب»، موارد بسیارى از نخستین اشارههاى طب اسلامى به بعضى بیمارىها وجود دارد( براى آگاهى از نوآورىها و مشاهدات و تجربیات بهاء الدوله رازى رجوع کنید به« بهاء الدوله رازى آخرین پزشک بزرگ ایران»، به قلم دکتر حسن تاجبخش، نامه فرهنگستان علوم، سال 3، ش 4، ص 47- 56).
روش بهاء الدوله رازى؛ یعنى توجه به علائم و عوارض بیمارىها و شرح و ثبت دقیق آنها، کتاب او را در زمره مهمترین کتب پزشکى قرار داده است( تاریخ دامپزشکى و پزشکى ایران، ج 2، ص 494). از جمله این موارد مىتوان به توجه او در ثبت همهگیرى سیاهسرفه در هرات و نیز در رى در سال 906 ق، اشاره نمود که به دقت به تشریح این بیمارى پرداخته است. همچنین نوشته هاى او در باره اینکه افرادى که آبله مىگیرند به ندرت ممکن است از نو آبله بردارند، حاکى از نظر او در باره ایمنى بدن است.
بهاء الدوله همچنین به موضوع حساسیتهاى فصلى( آلرژى) اشاره نموده و نمونهاى از درمان این بیمارى را نیز گزارش کرده است. با استناد به این نوشته ها باید او را از پیشگامان دانش ایمن ىشناسى محسوب داشت. او همچنین در باره بیمارىهاى مشترک بین انسان و حیوان، از جمله هارى، نوشته ها و گزارشهاى دقیقى دارد.
نوشته هاى او در باره بیمارى سفلیس که در نوشته هاى خود، همانند سایر پزشکان اسلامى، از آن با نام آتشک یاد کرده، منبع اصلى رساله حکیم عماد الدین شیرازى در باره آتشک بوده که آن را در 977 ق، تألیف کرده است.
وضعیت کتاب
تحقیق، تصحیح و بازنویسى کتاب، توسط« محمدرضا شمس اردکانى»،« عبد العلى محققزاده»،« پویا فریدى» و« زهره ابوالحسن زاده» انجام گرفته است. استاد دکتر على اکبر ولایتى، مقدمه اى بر این نسخه از کتاب نگاشته اند و در آن از« وضعیت ایران در سالهاى ابتدایى قرن دهم هجرى قمرى»،« زندگى بهاء الدوله» و« معرفى خلاصة التجارب» سخن راندهاند. تصحیح کنندگان یادشده نیز مقدمه کوتاهى در معرفى کتاب و نسخه هایى که در امر تصحیح، مورد استفاده قرار دادهاند، نوشته اند.
فهرست مطالب، در آغاز کتاب و واژه نامه و واژهیاب، در آخر آن درج گردیده است.